„Trener spojrzał na zegarek, żeby dać swoim podopiecznym ostatnie wskazówki"

Zacznę od anegdotki, która wszakże zmyśleniem bynajmniej nie jest. Ładnych kilka lat temu zatelefonował do mnie przedstawiciel (asystent?) ówczesnego prezesa radzyńskich Orląt z propozycją pełnienia podczas meczów piłki nożnej w Radzyniu Podlaskim funkcji komentatora sportowego. Swój (czy też prezesa) pomysł uzasadnił m. in. tym, że posiadam – jak to ujął – swobodę wypowiadania się w sytuacjach spontanicznych i mam dobry kontakt z mikrofonem – jak to ujął.

Odmówiłem stanowczo z kilku powodów, które wymieniłem kolejno:

1. Nie jestem kibicem sportowym i na piłce nożnej nie znam się w ogóle, a przynajmniej w stopniu umożliwiającym komentowanie meczów.

2. Nie znam się także na mikrofonach i nie utrzymuję z nimi żadnych kontaktów. Czasem tylko z nich korzystam, ale nazywanie tego „kontaktami" jest nadużyciem w znaczeniu semantycznym i moralnym.

3. Po pierwszym zrelacjonowanym przeze mnie meczu kibice zastrzelą prezesa klubu, powieszą jego asystenta, a mnie rozerwą na strzępy oczywiście zanim opuszczę stadion.

Trzecim argumentem ostatecznie przekonałem mego rozmówcę i dotychczas wszyscy żyjemy. Oni kibicują, a ja nie. Koniec anegdotki.

Czasem jednak oglądam mecze naszej reprezentacji nie po to, żeby dowiedzieć się, jaki będzie wynik (ten mogę poznać z mediów lub łatwo przewidzieć) i nie po to, aby obejrzeć „widowisko sportowe" – jak mawiają sprawozdawcy – albowiem dla mnie mecz piłkarski żadnym widowiskiem nie jest i z całą pewnością nigdy nie będzie.

Interesuje mnie sposób mówienia sprawozdawców – ich język. I jeśli jeszcze zawodowy komentator jakoś sobie radzi w tej bardzo trudnej sytuacji, to jego pomocnik – przeważnie były wybitny piłkarz – wprawia mnie co i rusz w osłupienie, irytację, zniesmaczenie, rozbawienie i różne inne – skrajne – emocje.

Przywykliśmy już do wyrazów obcych w naszym sportowym slangu. Nie dziwią nas zatem takie słowa i wyrażenia, jak: aut, korner, pułapka ofsajdowa, arbiter, golkiper i cały szereg innych. Pojawiają się jednak nowe. Ostatnio często słyszę zamiast piłka – futbolówka, zamiast stać w bramce, strzelać do bramki – stać na bramce, strzelać na bramkę – można, tylko po co? Pojawiła się „egzekucja karnego" i to brzmi już groźnie.

Pewnym usprawiedliwieniem specyfiki języka redaktorów sportowych jest to, że język ten ma charakter niezwykle dynamiczny. Podstawowym determinantem jest tu z pewnością czas. Sprawozdawca ma za zadanie zobrazowanie danej sytuacji, owego „dziania się", zatem relacja odbywa się równolegle z tą sytuacją. Tempo mówienia, nierzadko szybsze niż tempo psychicznego strukturowania wypowiedzi, sprawia, że w tekście spontanicznie mówionym zjawiskiem normalnym są niespójności składniowe, luki, powtórzenia lub nagłe zmiany i przeskoki w planie semantycznym wypowiedzi, przerwy oraz pauzy wypełnione przypadkową substancją językową, powtarzaniem lub wyrażeniami o dodatkowej funkcji metakomunikatowej. Dążenie do wyrażenia jak największej ilości informacji przy użyciu jak najmniejszej liczby słów powoduje niekiedy wręcz odwrotne rezultaty.

W sprawozdaniach komentatorów występują groteskowe porównania, złożenia słów, górnolotne metafory, które często zamiast zamierzonego patosu i powagi zmieniają sens wypowiedzi. Coraz częściej widoczna jest swoboda i brawura w operowaniu polszczyzną.       Takie sprawozdanie komentatora zawiera powiedzenia o charakterze farsy.

Przedstawię teraz przykłady wyrażeń, zwrotów i fraz. Przyznaję zarazem – uprzedzając zarzuty – że pochodzą one tylko częściowo z moich badań i obserwacji, a w dużej części – z różnych publikacji analizujących język tych, którzy robią wszystko, aby mecz – a nie pojedynek! – był dla nas widowiskiem. Z uwagi na ograniczony rozmiar tekstu nie podaję autorów cytowanych wypowiedzi, chociaż nimi dysponuję – dla potrzebujących. Nie klasyfikuję też cytowanych wypowiedzi według kryteriów poprawności – to dla przejrzystości wywodu i pokazaniu zjawiska, nie zaś dla taniego popisu i zanudzania miłego Czytelnika. Celowo unikam też nazwisk zawodników, których dotyczą cytowane lapsusy.

„Nigeryjczyku błyskają białka spod oczu",

„Zawodnik z wypiekami na twarzach",

„Mam nadzieję, że po zamrożeniu piłkarz nadal będzie nadawał się do gry",

„Gol jest wtedy, kiedy piłka całym swoim obwodem przekroczy odległość równą obwodowi piłki",

„Wybił piłkę na tak zwaną pałę", „To była totalna, przysłowiowa, czapa",

„Arbiter jest niezbyt ruchawy, ruchliwy",

„Patrzą, przecierając szeroko oczy",

„Nogi piłkarzy są cienkie jak z waty",

„W drugiej połowie prawdopodobnie wejdzie na boisko dwóch piłkarzy, którzy do tej pory grali na ławce rezerwowych",

„Zawodnik ten jest dzisiaj wolny jak keczup",

„Ten piłkarz jest jednak bardzo powolny. Przypomina wóz wypełniony kapustą",

„Napastnik [...] opuszcza boisko, skacząc na jednej nodze niczym australijski kangur",

„Cechuje go brak wyczucia percepcji prawej nogi",

„Manualne właściwości nogi",

„Widać wielkie ożywienie w kroku zawodnika",

„Jeszcze trzy ruchy i piłkarz będzie szczęśliwy",

„Szwedzi są o tyle niebezpieczni, że nie są groźni",

„Sytuacja zmieniła się diametralnie o 360 stopni",

„Piłkarz zdobył gola po indywidualnej akcji całego zespołu",

„...tempo meczu imponująco wolne",

„Mówię mu, żeby mocniej liftował piłkę. Ale on mnie nie słucha. Ale jak ma mnie słuchać, skoro mnie nie słyszy?",

„Trzy minuty, czyli zatem około 100 sekund",

„Kibiców szwedzkich nie ma zbyt dużo, ale za to nie grzeszą urodą",

„Jak państwo widzicie, nic nie widać w tej mgle",

„Niemcy opierają swoje szanse na iluzorycznych argumentach, że piłka jest okrągła, a bramki są dwie",

„Na boisko wszedł nierozgrzany Piecyk. Puścił Bąka lewą stroną" (ten cytat bez nazwisk nie miałby sensu!).

„Nie mam obrazu na monitorze, nie wiem, czy mój głos dociera do państwa i jeszcze na dodatek mam przed nosem brudną szybę."

Praca domowa:

Proszę oczywiście o przykłady językowych wyczynów naszych – czasem ulubionych, jak niegdyś Jan Ciszewski – sprawozdawców.

Post scriptum z dedykacją dla nowego prezesa PZPN:

„Włodek Smolarek krąży jak elektron koło jądra Zbyszka Bońka" – Dariusz Szpakowski.