Przez niepowodzenia szkolne uczniów rozumie się „rozbieżność pomiędzy wiadomościami, umiejętnościami i nawykami faktycznie opanowanymi przez uczniów a materiałem jaki powinni opanować według założeń programowych".

W przypadku uczniów zdolnych oczekujemy satysfakcjonujących osiągnięć szkolnych. Nie wszystkie jednak dzieci z możliwościami ponadprzeciętnymi w pełni je wykorzystują. Zdarza się bardzo często, że uczeń ponosi fiasko w dziedzinach, w których mógłby odnosić sukcesy. Praktyka pedagogiczna oraz analiza wyników badań naukowych potwierdzają, iż wśród grupy uczniów zdolnych mamy do czynienia z problemem niepowodzeń szkolnych. Wysoki poziom inteligencji i uzdolnień specjalnych nie są gwarantem wysokich wyników w nauce. Uczniowie zdolni często nie wykorzystują swego potencjału zdolności i uczą się znacznie poniżej swoich możliwości. Zjawisko to nosi nazwę Syndromu Nieadekwatnych Osiągnięć Szkolnych (SNOS) i może dotyczyć nawet 50 proc. populacji dzieci zdolnych.

Za Syndrom Nieadekwatnych Osiągnięć Szkolnych uważa się: „niewykorzystywanie możliwości przejawiające się w dużej rozbieżności pomiędzy ocenami i zachowaniami szkolnymi dziecka a jego wysokim potencjałem, takim jak: inteligencja, twórczość, mierzonym za pomocą testów, opinii nauczyciela i rodziców"

Profesjonalna diagnoza psychologiczno-pedagogiczna syndromu pokazuje, iż u takich uczniów występuje znaczna rozbieżności pomiędzy wynikami uzyskiwanymi w testach badających zdolności intelektualne, specjalne i twórcze, a niskimi wynikami z testów osiągnięć szkolnych, sprawdzianów itp. Naturalnie nie każde pogorszenie wyników ucznia świadczy o SNOS, jednak wiele chwilowych niepowodzeń szkolnych zdolnych uczniów ma charakter ciągły i z czasem przekształcają się w syndrom chroniczny.

Cechą charakterystyczną Syndromu Nieadekwatnych Osiągnięć Szkolnych jest współwystępowanie trzech rodzajów problemów: osobowościowych, rodzinnych i szkolnych. Pierwsza grupa przyczyn powodujących niewykorzystywanie przez uczniów zdolnych możliwości umysłowych w nauce szkolnej koncentruje się na typowych cechach osobowościowych, emocjonalnych, zachowaniach i funkcjonowaniu społecznym tych uczniów. Sylwia Rimm wyróżniła 4 kategorie dzieci z syndromem:

- dominujący konformiści – to dzieci, posiadają ciekawe pomysły, nastawione są na rywalizację, przewodzą w grupie, bez wielkiego trudu osiągają przeciętne wyniki; jednak rywalizują tylko tam gdzie czują się pewnie, gdzie mogą zdobyć sukces, mają zainteresowania a do pozostałych przedmiotów odnoszą się z lekceważeniem, prym w grupie polega na narzucaniu woli innym, kariera szkolna kończy się na szkole średniej, potem zaczynają się rozczarowania; od dziecka wypracowują metody manipulowania innymi; są zdania iż wyłącznie należy im się podziw, nagradzanie, chcą być w centrum zainteresowania.

- dominujący nonkonformista – to dzieci będące zawsze przeciw wszystkim i wszystkiemu, nie uznają norm ogólnie przyjętych; postępują tylko i wyłącznie według własnych zasad; ich niepowodzeniom winni są najbliżsi; czują się komfortowo gdy mają kontrolę nad otoczeniem; interesują je tylko własne korzyści.

- ulegli konformiści – to spokojne dzieci, uprzejme ale potrafiące manipulować otoczeniem w ukryty sposób; najczęściej są niezorganizowane i bardzo powolne; szukają pomocy pośród innych; podejmowane działanie niekoniecznie przynoszą oczekiwany efekt; nie zajmują pozycji lidera ale też nie popadają w konflikty; postrzegane są przez najbliższych i nauczycieli jako wrażliwe, skore do smutku a także płaczu, często popadające w przeróżne dolegliwości, które zazwyczaj dają o sobie znać w sytuacjach wymagających aktywności; lubią łatwe do osiągnięcia cele; dopuszczają się manipulowania otoczeniem sytuacji obawy przed presją i odpowiedzialnością.

- ulegli nonkonformiści – zależność tych dzieci od otoczenia jest tak wielka, iż objawia się smutkiem, samotnością; są to przysłowiowe „ofiary klasowe"; często popadają w depresję gdy nie uda się zdobyć zamierzonego celu.

Większość dzieci w pewnym wieku zachowuje się podobnie, jednakże u dzieci zagrożonych syndromem nieadekwatnych osiągnięć zachowania takie występują bardzo często – niemal w każdej sytuacji.

Druga grupa przyczyn niepowodzeń szkolnych uczniów zdolnych jest ściśle związana ze środowiskiem rodzinnym. W rodzinie kształtuje się system wartości dziecka, aspiracje edukacyjne, postawy wobec szkoły, nauczycieli i obowiązków szkolnych. Szczególnie ważnym okresem dla rozwoju przyszłych zdolności dziecka jest wczesne dzieciństwo.

Rodzice często w sposób nieświadomy i niezamierzony mogą hamować i tłumić rozwój uzdolnień dziecka. Liczne badania wykazują, iż rodzice uczniów bez sukcesów przejawiają wobec dzieci postawy nadopiekuńczości lub wrogości, odrzucania i braku zainteresowania rzeczywistą działalnością dziecka. Nie są zainteresowani sytuacja dziecka w szkole motywują go do osiągania lepszych wyników w nauce. Stosują niekorzystne metody wychowawcze: niekonsekwencję, rozpieszczanie, mają sprzeczne wymagania i nieadekwatne do możliwości oczekiwania. Często w rodzinach tych uczniów pojawiają się problemy natury emocjonalnej. Rodziny, w których dzieci osiągają nieadekwatne wyniki, zazwyczaj charakteryzują się mniejszym występowaniem emocji pozytywnych. Rodzice uczniów osiągających bardzo dobre wyniki częściej wykorzystują styl bardziej autorytarny niż rodzice uczniów osiągających wyniki słabe. Rodzice osób osiągających nieadekwatne wyniki często są nadmiernie pobłażliwi lub zbyt surowi. Rodziny uczniów osiągających nieadekwatne wyniki mogą być bardziej restrykcyjne i stosować więcej kar. Traktowanie dziecka jak dorosłego w zbyt młodym wieku może też przyczyniać się do tego, że jego wyniki staną się nieadekwatne. Ponadto rodziny uczniów osiągających dobre wyniki promują automotywację, zaangażowanie w środowisko i autonomię bardziej niż rodziny uczniów osiągających słabe wyniki. Uczniowie osiągający nieadekwatne wyniki mogą nie chcieć identyfikować się ze swoimi rodzicami. W domach osób osiągających nieadekwatne wyniki pojawia się więcej konfliktów rodzinnych.

Jakie błędy tkwią w środowisku wychowawczym?

- Dziecko chorowite - z powodu swej chorobliwości staje się zależne od rodziców czy prawnych opiekunów. Staje się mało samodzielne, nieporadne w radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi.

- Rywalizujące rodzeństwo - mamy tu do czynienia z sytuacją, gdzie rodzeństwo ze sobą rywalizuje o względy rodziców. Przypadki szczególnie sprzyjające powstaniu SNOS to: rodzeństwo o tej samej płci z małą różnicą wieku, dziecko wybitnie uzdolnione, najmłodsze i „późne" dziecko w rodzinie z kilkorgiem rodzeństwa, brat/siostra dziecka upośledzonego umysłowo lub poważnie chorego.

- Inna sytuacja sprzyjająca SNOS to samotne rodzicielstwo - matki, które pozostały rozwiedzione lub wcześniej owdowiały, starają się przelać całą swą matczyną miłość na dziecko, które to obdarzane jest zbyt dużą ilością władzy, stają się przez to jedynym celem i sensem dalszego życia samotnej matki.

- Popularną przyczyną jest zdezorganizowany dom - brak jasno ustalonych norm postępowania, wszyscy są wiecznie zagonieni, zapracowani. Dziecko obarczone jest nadmiarem obowiązków takich jak dodatkowy język, balet itp.

- Dorota Ekiert – Grabowska w kwestii atmosfery domowej pisze o niekonsekwencji w wychowaniu, wychowaniu pobłażliwym lub rygorystycznym, niezgodnym współżyciu domowników, braku należytej opieki, braku akceptacji ze strony rodziców zwłaszcza ojca, oraz demonstrowaniu postawy nadmiernie wymagającej i krytycznej.

- Częstą postawą jaką prezentują rodzice jest wygłaszanie opinii „ja też nie lubiłem/lubiłam szkoły". Rodzice aby lepiej „dogadać" się z pociechą wygłaszają pogląd, w którym przekazują niewłaściwy model do naśladowania. To sytuacja często wykorzystywana przez dzieci. Skoro rodzic nie lubił szkoły „to ja też jej nie lubię".

- Zdobywanie wyników niższych od posiadanych możliwości mogą dzieci się nauczyć przez naśladownictwo w procesie identyfikacji - gdy rodzice są zadowoleni ze swych osiągnięć, wykształcenia i wykonywanej pracy, stają się dobrymi modelami do naśladowania.

- Rozwód rodziców - źle dzieje się gdy rodzice preferują odmienne metody wychowania i dodatkowo wykorzystują je aby zaskarbić siebie względy dziecka.

- „Rodzinne rytuały sabotażowe" – jedno z rodziców w nieświadomy sposób przywłaszcza sobie prawo stanowienia o obowiązkach i przywilejach dziecka.

Głównym problemem związanym z edukacją uczniów zdolnych jest brak spójnych, systemowych rozwiązań w zakresie pracy z uczniem zdolnym w polskiej szkole. Zauważa się brak systemu identyfikowania uzdolnień uczniów z uwzględnieniem pomocy ze strony poradni psychologiczno-pedagogicznych. Ponadto w szkołach w niedostatecznym stopniu wykorzystuje się możliwości stwarzane przez prawo oświatowe, (indywidualny tok nauki, indywidualny program nauczania, systemy stypendialne). Nauczyciele skarżą się na brak wsparcia psychologiczno-pedagogicznego dla uczniów zdolnych. Zaniżone wyniki w nauce osiągane przez uczniów zdolnych mogą być także konsekwencją niewłaściwej postawy nauczyciela, rówieśników, wadliwych programów nauczania oraz metod pracy dydaktyczno - wychowawczej. Nie wszyscy nauczyciele są przygotowani do pracy z uczniami zdolnymi. Nie potrafią właściwie zdiagnozować zdolnych uczniów, stąd mają wobec nich zaniżone oczekiwania. Negatywne zachowania nauczycieli, np.: niesprawiedliwe oceny, niepoprawne komentowanie stopni, porównywanie ocen uczniów, koncentrowanie się na błędach i porażkach, destrukcyjna krytyka wyników poszczególnych uczniów na forum całej klasy, wyrażanie zdziwienia w sytuacji, kiedy słabszy uczeń (w opinii nauczyciela) uzyskuje dobrą ocenę mają niekorzystny wpływ na kształtowanie się samoświadomości ucznia oraz poczucia jego wartości. Wielu nauczycieli wciąż preferuje tradycyjne, podające metody nauczania, które powodują, że uczniowie się nudzą i tracą zainteresowanie przedmiotem.

Jakie są szkolne przyczyny SNOS?

- Brak właściwej diagnozy psychologiczno - pedagogicznej.

- Brak podmiotowości ucznia w procesie nauczania i wychowania.

- Negatywne zachowanie nauczycieli.

- Tradycyjne metody nauczania.

- Brak dyscypliny tzw. zdezorganizowana klasa szkolna.

- Klimat silnej rywalizacji w klasie powodujący negatywny stres.

- Brak zasady indywidualizacji kształcenia.

Sylwia Rimm upatruje przyczyn nieadekwatnych osiągnięć w złych stylach nauczania. Autorka humorystycznie nazwała i określiła szkodliwe typy nauczycieli:

- „Luiza na luzie" nie wprowadzająca w klasie żadnego rygoru i porządku,

- „rygorystyczny Robert", wyzwalający w uczniach agresję i bunt,

- „konkretna Katarzyna", wytwarzająca w klasie przesadną rywalizację,

- „nadopiekuńcza Sally", która daje się manipulować dzieciom nadpobudliwym,

- „nudny Bob", prowadzący mało urozmaicone lekcje.

Diagnoza funkcjonowania ucznia w typowych sytuacjach szkolnych opiera się na wnikliwej obserwacji nauczyciela i sprowadza się do zidentyfikowania najczęściej pojawiających się zachowań uczniów. Jeżeli nauczyciel zauważy kilka z wymienionych poniżej zachowań, powinien zastanowić się, czy nie jest to syndrom zaniżonych osiągnięć:

- słabe wyniki prac kontrolnych, sprawdzianów i odpowiedzi;

- niedbałe wykonywanie zadań domowych;

- wyraźną dysproporcję pomiędzy wysokim poziomem zdolności poznawczych a niskim poziomem wykonywania zadań szkolnych;

- nadpobudliwość emocjonalną lub nadmierną nieśmiałość; duży potencjał zdolności i jednoczesny brak umiejętności uczenia się;

- tendencję do manipulowania otoczeniem;

- szeroką wiedzę ogólną przy jednoczesnym braku opanowania przerabianego materiału;

- szerokie zainteresowania pozaszkolne i minimalny wysiłek wkładany w prace szkolne;

- rozbieżność pomiędzy poziomem wypowiedzi ustnych i pisemnych (wypowiedzi ustne wypadają znacznie lepiej niż prace pisemne);

- koncentrowanie swojej uwagi na wybranych przedmiotach;

- posiadanie jednej pasji czy hobby, które przedkłada się nad naukę;

- niską samoocenę;

- duży niewykorzystany potencjał twórczości;

- impulsywność i trudności z formułowaniem własnych sądów;

- nieumiejętność wyznaczania realnych celów i nierealistyczne oczekiwania co do własnej osoby;

- tendencję do wycofywania się lub agresywnej dominacji w grupie;

- problemy w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami;

- nieumiejętność pracy w grupie; problemy z dyscypliną i przeciwstawianie się poleceniom nauczyciela;

- bierne lub negatywne postawy wobec obowiązków szkolnych;

- unikanie działania w nieznanych i nowych sytuacjach w obawie przed niepowodzeniem; trudności w finalizowaniu rozpoczętych zdań i prac;

- problemy z koncentracją,

- marzenie na jawie,

niezorganizowanie w pracy.

Przeciwdziałanie skutkom syndromu przynosi najlepsze rezultaty, gdy trzy strony: uczeń – nauczyciel – rodzice współdziałają ze sobą. Podstawą terapii SNO jest podejście całościowe, czyli skoncentrowanie oddziaływań pedagogicznych na dziecku, rodzinie i szkole. Efektywność terapii jest również uzależniona od jasno ustalonych zasad porozumiewania się pomiędzy tymi stronami. Interwencje mające na celu rozwiązanie problemu nieadekwatnych osiągnięć dzielą się na dwie kategorie:

1) Profesjonalna pomoc psychologiczna - skupiają się na zmianie dynamiki osobowej lub rodzinnej. Mogą obejmować pomoc psychologiczną indywidualną, grupową czy rodzinną. Psychologowie i terapeuci mogą pomóc poprawiając niesprawny system nagradzania, modyfikując skłonności pasywno-agresywne czy łagodząc deficyty emocjonalne.

2) Interwencje edukacyjne prowadzone przez samego nauczyciela jak również interwencje instruktażowe prowadzone przez rodziców. Nauczyciele mogą pomóc uczniom w eliminacji luk edukacyjnych. Niezmiernie ważnym elementem w terapii syndromu jest adekwatna motywacja dziecka zdolnego do nauki. Uczniowie są bardziej zmotywowani do nauki, kiedy osobiście i aktywnie mogą się w nią zaangażować oraz mają sposobność podejmowania decyzji zgodne ze swoimi możliwościami i z wymogami zadania. Motywacja uczniów jest także większa, kiedy postrzegają zadania jako związane z osobistymi celami, potrzebami i zainteresowaniami, a także jako możliwe do wykonania. Naturalna uczniowska motywacja do nauki rozwija się w atmosferze bezpieczeństwa i zaufania.

Pedagog Milena Borowik