Wiodąc codzienne życie jesteśmy przyzwyczajeni do pewnego porządku, wolności i przywilejów, jakie gwarantuje nam Konstytucja RP. Czasem jednak dochodzi do zdarzeń, które wymagają specjalnych środków, aby ów porządek rzeczy utrzymać lub przywrócić. W takich wypadkach może zostać ogłoszony któryś z trzech określonych w Konstytucji stanów nadzwyczajnych. Jednym z nich jest stan wyjątkowy.

Czym jest stan wyjątkowy?

Stan wyjątkowy może zostać wprowadzony, gdy zagrożony jest konstytucyjny ustrój państwa, jego obywatele lub porządek publiczny (obejmuje to także akty terroryzmu i działania cybernetyczne, których nie da się powstrzymać standardowymi metodami). Ma on na celu możliwie najszybszy powrót państwa do normalnego funkcjonowania. Stanem wyjątkowym może zostać objęty zarówno cały kraj, jak również tylko jego część. Wniosek o wprowadzenie stanu wyjątkowego składa rząd, a jego niezwłoczne rozpatrzenie i ewentualna akceptacja leży w gestii Prezydenta RP. W przypadku podpisania wniosku ma 48 godzin na przedstawienie go Sejmowi.

Stan wyjątkowy — jak długo może trwać?

Okres obowiązywania stanu wyjątkowego to maksymalnie 90 dni, jednak w razie potrzeby może zostać przedłużony o kolejne 60 dni. Gdyby jednak sytuacja uległa unormowaniu przed upływem założonego okresu, Rada Ministrów i Prezydent mogą znieść stan wyjątkowy przedterminowo.

Co ważne, podczas stanu wyjątkowego nie można zmienić Konstytucji, ordynacji wyborczej do Sejmu, Senatu i organów samorządowych (na objętym stanem nadzwyczajnym terenie), ustawy o wyborze Prezydenta RP oraz ustawy o stanach nadzwyczajnych. Podczas stanu wyjątkowego oraz 90 dni po nim nie ma możliwości skrócenia kadencji Sejmu, przeprowadzenia referendum ogólnokrajowego, organizacji wyborów prezydenckich, do Sejmu, Senatu oraz organów samorządowych. Z kolei gdyby dana kadencja kończyła się w trakcie tego okresu, nastąpi jej automatyczne przedłużenie do jego zakończenia.

Jakie ograniczenia mogą obowiązywać podczas stanu wyjątkowego?

Rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wyjątkowego musi zawierać opis przyczyny, czas trwania, określenie obszaru obowiązywania oraz rodzaj wprowadzanych ograniczeń. Ich zakres powinien być współmierny do stopnia zagrożenia, będącego przyczyną wprowadzenia stanu wyjątkowego. Dopuszczalne ograniczenia obejmują:

• zawieszenie prawa do zgromadzeń, imprez masowych i rozrywkowych/artystycznych, strajków oraz protestów (wyjątek: obrzędy religijne);

• odwołanie zajęć w szkołach (wyjątek: seminaria duchowne);

• nakaz posiadania przy sobie dokumentów tożsamości;

• zawieszenie działalności i rejestracji stowarzyszeń, związków zawodowych, ruchów obywatelskich, partii i organizacji, stanowiących zagrożenie bezpieczeństwa państwa lub porządku publicznego;

• częściową lub całkowitą reglamentację zaopatrzenia dla ludności;

• zakaz swobodnego dyktowania cen towarów, szczególnie ich okresowego podnoszenia celem odniesienia korzyści. Ceny podstawowych towarów i usług mogą być również narzucane odgórnie;

• nakaz zawieszenia działalności gospodarczej;

• zakaz transportu drogowego, kolejowego, lotniczego i wodnego;

• cenzurę (nie dotyczy treści religijnych);

• kontrolę zawartości przesyłek, treści komunikatorów, rozmów telefonicznych itp.;

• zagłuszanie środków masowego przekazu, ograniczenie dostępu do informacji publicznej;

• nakaz wyłączenia urządzeń komunikacyjnych, np. smartfonów, radionadajników itp.;

• zawieszenie prawa do noszenia broni palnej, amunicji, materiałów wybuchowych i innych określonych w rozporządzeniu rodzajów broni;

• zawieszenie organów gminy, powiatu lub województwa, jeśli zostaną uznane za nieskuteczne w realizowaniu zadań publicznych i działań związanych ze stanem wyjątkowym. W takiej sytuacji ich rolę przejmuje rządowy komisarz;

Dodatkowo w razie potrzeby, na wniosek Prezydenta, do obszaru objętego stanem wyjątkowym może zostać skierowane wojsko uzbrojone w broń palną. Służby porządkowe mają prawo nakazać lub zakazać przebywania w określonym miejscu lub ustalić dozór policyjny.

Kary grożące za nieprzestrzeganie stanu wyjątkowego

Za złamanie obowiązujących ograniczeń grozi kara aresztu lub grzywny o wysokości stosownej do wagi przewinienia. Osoby w wieku 14-17 lat muszą liczyć się z rozmową ostrzegawczą, przy czym 17-latkowie przy ponownym złamaniu obostrzeń będą traktowani jak osoby dorosłe. Tym z kolei grozi umieszczenie w ośrodku odosobnienia, jeśli zajdzie podejrzenie, że ich działalność zagraża ustrojowi, bezpieczeństwu lub porządkowi prawnemu państwa.

Wszelkie sprawy wynikające z naruszenia obostrzeń stanu wyjątkowego są w czasie jego trwania rozpatrywane w trybie przyspieszonym. Po jego zakończeniu nierozstrzygnięte postępowania oraz niewykonane kary nie ulegają umorzeniu, przechodzą natomiast na zasady ogólne.

Stan wyjątkowy we wrześniu 2021 roku

W związku z sytuacją uchodźczą na granicy z Białorusią uznano, że wystąpiła potrzeba wprowadzenia stanu wyjątkowego na 30 dni poczynając od 2 września. Objął on 183 miejscowości w województwach lubelskim i podlaskim w pasie szerokości 3 km od granicy polsko-białoruskiej. Ograniczenia obowiązujące na tym obszarze obejmują zakaz organizacji zgromadzeń i imprez, obowiązek posiadania dokumentu tożsamości, zakaz przebywania w określonych miejscach w wyznaczonym czasie, zakaz rejestrowania na urządzeniach technicznych wyznaczonych obiektów i obszarów, zakaz noszenia broni palnej itp., a także ograniczenie dostępu do informacji publicznej.

Jak przygotować się na stan wyjątkowy?

Wszystko tak naprawdę zależy, w jakim charakterze znajdziemy się na obszarze objętym stanem wyjątkowym. Przykład uchodźców koczujących na granicy dobitnie pokazuje, jak istotne jest wyposażenie się w ciepłe ubrania oraz jakikolwiek sposób uzdatniania wody do picia, np. przenośne filtry lub tabletki uzdatniające. Obywatele kraju wprowadzającego stan nadzwyczajny muszą jedynie śledzić na bieżąco komunikaty władz i stosować się do wytycznych, licząc na jak najszybszy powrót do normalności. Nie zaszkodzi oczywiście posiadać żelazny zapas produktów podstawowych o długim terminie przydatności do spożycia — kasz, makaronu, mąki, soli itp.